Барлық дәўирлердиң ең уллы ойшылларының бири, уллы энциклопедист алым Әбиў Райхан Берунийдиң Кат қаласына (ҳәзирги Беруний қаласы) жақын жерде дүньяға келгенлиги 1957-жылы илимпазлар тәрепинен анықланады. Сонлықтан, сол жылы 4-июльда Өзбекстан Олий Кенгаши қарары менен сол ўақыттағы Шаббаз районының аты Беруний деп өзгертиледи.
Тарийхый дәреклерде жазылыўынша, Әбиў Райхан Муҳаммед ибн Аҳмед әл-Беруний 973-жылы бурынғы Кат қаласында туўылып, 1048-жылы Ғазна қаласына жақын жерде дүньядан өткен. Алымның қайтыс болған жери ҳәзирги Аўғанстан мәмлекетиниң Ғазна ўәлаяты аймағы болып, ол усы ўәлаят шығысындағы Болоҳисор массивиндеги Баҳлул бағына жерленген.
Беруний районына болған сапарымыз даўамында «Беруний әўладлары» жәмийетлик қорының баслығы, Қарақалпақстан Республикикасына хызмет көрсеткен журналист Қурбанбай Шаниязов бизге Әбиў Райхан Берунийдиң жерленген орынның топырағы Қарақалпақстанға қалай алып келингени ҳаққында айтып берди.
Ғәрезсизликке ерискеннен соң Беруний районында уллы бабамыздың символикалық қәбирин орнатыўға айырықша итибар қаратыла басланды.
Усы мақсетте 1997-жылы 19-декабрь күни Өзбекстандағы «Бобур» халықаралық қорының жәрдеминде Аўғанстанның Ғазна ўәлаятынан Беруний бабамыз жерленген орынның топырағы алып келинип, районға оның символикалық қәбири орнатылады.
Қурбанбай Шаниязовтың еске түсириўинше, Беруний жерленген орынның топырағын алып келиў оғада машақатлы болған. Ҳәттеки, алып келиў ушын Ғазнаға барған автомашинаға оқ атыў жағдайлары да жүз берген.
Соған қарамастан, бир топар зыялылар ҳәм белсендилер жәрдеминде бабамыз жерленген орыннан бир уўыс топырақ елимизге алып келинген.
Бүгинги күнде символикалық қәбир әтирапы абаданластырылып, 2023-жылы Беруний бабамыздың 1050 жыллығын өткериў ушын 12,5 гектарлық майданда музей, 330 орынлық математика пәнине қәнигелестирилген мектеп, мектепке шекемги билимлендириў шөлкеми, заманагөй мийманхана, дем алыў бағынан ибарат комплексти қурыў жумыслары алып барылыўы белгиленген.
Усы орында Әбиў Райхан Муҳаммед ибн Аҳмед әл-Берунийдиң Аўғанстанның Ғазна ўәлаятындағы қойымшылығы ҳаққында айырым мағлыўматларды келтирип өтиў мақсетке муўапық болады, деп ойлаймыз.
Беруний қәбирин өз көзи менен көрген «Бобур» халықаралық қорының баслығы З.Машрабовтың атап өтиўинше, қәбир-мақбарадан ҳеш нәрсе қалмаған. Ҳәттеки, ол салы атызына тутасып кетейин деп турыпты. «Беруний усындай аўҳалда жата ма?!» деп Беруний ҳәзиретлериниң қәбири үстинде көзимизге жас алдық», - деп еслейди Машрабов.
З.Машрабовтың мәлим етиўинше, өткен дәўир аралығында уллы бабамыздың қәбир-мақбарасын қайта оңлаў мақсетинде төрт-бес мәрте Ғазнаға сапар етилген. Ҳәр сапары қәўипсизлик пенен байланыслы жағдай олардың жобаларын өзгертип жиберген.
Бирнеше онлаған жыллардан берли Аўғанстанда турақлы даўам етип киятырған ишки қарама-қарсылықлар, терроризм ҳәрекетлериниң ақыбетинде мәмлекеттеги тарийхый естеликлер, тарийхый тулғалардың қойымшылықларының да ўайран етилиў жағдайлары ушыраспақта.
Соңғы ўақытларда, әсиресе, Әбиў Райхан Беруний қәбириниң жоқ болып кетиў қәўпи астында турғанлығы дүнья жәмийетшилигин тәшўишлендирмекте.
Мағлыўмат орында атап өтиў керек, Аўғанстанда уллы энциклопедист алым Әбиў Райхан Берунийдиң қәбиринен басқа өзбек әдебиятының тийкарын салыўшысы Әлийшер Наўайы, мәмлекетлик ҳәм жәмийетлик ғайраткер, шайыр Заҳириддин Муҳаммед Бабур, Хорасан ҳүкимдары Хусейн Байқара, шайыр Бобораҳим Машраб, Бухараның соңғы әмири Әмир Алымханның да қойымшылықлары усы мәмлекет аймағында жайласқан.
Ислам Матеков.
Автордың түсирген фотолары.
Сайтымыздың телеграмдағы каналына ағза болың: https://t.me/karinformuz
